دومین نشست معماری معاصر مساجد با موضوع «از سمرقند تا صحار» در فرهنگستان هنر برگزار شد.
به گزارش روابط‌عمومی فرهنگستان هنر، این نشست روز یکشنبه 11 آبان 1398، با حضور شهاب‌الدین ارفعی، مدرس معماری دانشگاه آزاد تهران، در سالن همایش‌های فرهنگستان هنر برگزار شد.
در ابتدای این نشست سجاد محمد یارزاده، سرپرست معاونت فرهنگی و هنری فرهنگستان هنر، بر اولین نشست معماری مساجد مروری کرد و در ادامه گفت: هدف از این نشست‌ها یافتن راهی برای سامان‌دهی وضع موجود در معماری است.
در ادامه محمدسعید ایزدی، عضو گروه تخصصی معماری و شهرسازی فرهنگستان هنر و دبیر نشست، درباره هدف برگزاری این سلسله نشست‌ها گفت: در جلسات گروه معماری تصمیم بر این گرفته شد درباره موضوعی کلیدی که به هم‌اندیشی و گفت‌وگوی بیشتری نیاز دارد، یعنی معماری مساجد، بحث و گفت‌وگو کنیم و از این جلسه به بعد، تجربیات این عرصه را به بوته گفت‌وگو و نقد بگذاریم. قصد داریم از حاصل این نشست‌ها به سندی برسیم که راهنما و معیّن‌کننده مسیری روشن‌تر در این حوزه باشد.
سپس شهاب‌الدین ارفعی، مدرس معماری دانشگاه آزاد تهران، به موضوع داشتن تِم خاص برای معماری مساجد پرداخت و در کنار آن، مسجدی را به‌عنوان مصداق کاری که انجام شده معرفی کرد. وی تصویر پروژه مسجدی در صحار را که به فرمان سلطان قابوس ساخته شده ارائه داد و گفت: در دستوری که سلطان برای ساخت این مسجد صادر کرد، قید شده است که مسجدی با مشخصه‌های معماری تیموری در حوزه خراسان بزرگ ساخته شود؛ یعنی از تمام کسانی که در این پروژه حضور دارند خواسته شد که الزاماً به این موضوع بپردازند. ما امروز می‌بینیم که چه مجموعه‌ای، از موضوعاتی که در حال فراموشی بوده، به یادگار مانده است.
کاری که می‌خواهم ارائه کنم، دو بخش است؛ یکی کاری است که محصول شرکت مهندسان ارگ بم است و دیگری پروژه‌ای از شرکت شمسیان (واقع در عمان) است .
این پژوهشگر ادامه داد: ما برای اینکه در این پروژه وارد شویم، مراحل کار را به فهرست‌های کوتاه و بلند تقسیم‌بندی کردیم. در فهرست کوتاه‌مدت چند گروه خاص، از جمله آکادمی هنر ازبکستان، موزه اسلامی قطر، و ما بودیم. بنا بود از این سه گروه در این پروژه یکی انتخاب شود که ما انتخاب شدیم. زمانی که این پروژه به‌صورت اجمالی از طرف کارفرما بررسی می‌شد، دوستان از موزه قطر بازدید کرده بودند و در آنجا درباره معماری تیموری سخنرانی کرده بودند. در آنجا نام ایران بسیار کمرنگ بود و شناخت چندانی از خاندان تیمور و شاهرخ وجود نداشت؛ برای همین ما تصمیم گرفتیم که بگوییم شاهرخ (پسر تیمور) چه کارهایی انجام داده است و نقش او در گسترش این شیوه از معماری را توضیح دهیم.
این محقق با نمایش تصویری دیگر، ادامه داد: در تصویر می‌بینیم که پدر تیمور از همراهان نظام چنگیزی بود و پدر او مسلمان می‌شود و تیمور در سال 1405م فوت می‌کند و چهل سال بعد فرزندش، شاهرخ، آن حکومت را ادامه می‌دهد. امپراتوری‌ای که تیمور پایه‌گذاری می‌کند، تطابق بسیاری با پهنه فرهنگی ایران دارد. این حوزه تیموری از طرفی با هندوستان و از طرفی دیگر با چین همسایه می‌شود، بخش عمده ایران و پیرامون و همچنین بخش‌هایی از عراق و ترکیه را هم می‌گیرد و تا نیمه‌های سوریه امروزی هم پیش می‌رود. الگوی تیموری در جامعه اسلامی اهمیتی بسیار دارد و از مهم‌ترین شیوه‌های هنری در جغرافیای اسلام است که ما در حوزه‌های مختلف ردپای آن را می‌بینیم. در خوش‌نویسی، در ساخت لوازم منزل، در طراحی کتاب‌ها و... این تأثیر دیده می‌شود. یکی از موضوعاتی که بسیار مهم است، تذهیب متون قرآنی و پرداختن به تزیینات این‌چنینی است؛ مثلاً نشان‌های موجود در تذهیب را در قطعه‌پردازی‌های تیموری می‌بینیم.
وی درباره نحوه ساخت این مسجد ادامه داد: ما برای آنکه فرمان ساخت این مسجد را رعایت کنیم، پیش‌فرضی برای خود تعریف کردیم که از بعضی بناهای تاریخی بهره بگیریم؛ ازجمله ساختمان‌های ازبکستان (که از زمان تیموریان مانده‌اند)، مسجد گوهرشاد مشهد، مدرسه قیاسیه خرگرد، و مسجد جامع هرات (که در زمان فرزند تیمور ساخته می‌شود). این بناها مصادیقی محسوب می‌شوند که حاوی ایده‌های معماری تیموری هستند. از مشخصه‌هایی که درباره معماری تیموری می‌توانیم یاد کنیم، آن است که یک وجه آن بیرون بنا و یک وجه دیگر داخل بناست که از اندازه و مقیاس شروع می‌شود تا تعداد مناره. آن حرکتی که در پدیدآوردن فصل مشترک آسمان و دست بشر است، موضوعی مربوط به بیرون بناست، و طراحی گوشه نیز شامل هم درون و هم بیرون بنا می‌شود.
موضوع دیگر این است که ما معمولاً دو مناره در بنای مسجد داریم، ولی در معماری تیموری تعداد بسیاری مناره داریم؛ معمولاً چهار مناره مرسوم است و مناره‌ها در جاهای مختلف قرار گرفته‌اند. در مسجدی که ما از آن صحبت می‌کنیم، تعداد مناره‌ها چهار است که با همان فرم و ایده تیموری اجرا شده است.
این پژوهشگر گفت: جاهایی را که می‌خواهیم پوشش تزیینی بدهیم کاشی می‌کنیم، ولی در معماری تیموری با دقت و معماری خاصی تمام اینها قاب‌بندی می‌شوند. تمام اینها به اجزای هندسی متقارن تقسیم‌بندی می‌شوند و خود این اجزا هر کدام یک قاب‌بندی دارند. مجموعه سطوح مختلف در کنار هم شکل می‌گیرند و مجموعه قاب‌ها در کنار هم دیوار را شکل می‌دهند.
او درباره تمایز گنبدهای تیموری گفت: فرم گنبدهای تیموری طوقه‌های بلندتری دارد که با گنبدهای ما متفاوت است. این گنبدها به این لحاظ بلندتر است که زمانی که برف می‌آید، راحت‌تر پایین بریزد و یخ‌زدگی کمتری ایجاد کند. این بلندی گنبد در کشیدگی و مرتفع‌بودن بنا نیز کاربرد دارد.
وی در ادامه به توضیح مراحل مختلف ساخت و ویژگی‌های مساجد تیموری از روی تصاویر پرداخت.
گزارش کامل این نشست را در شماره آتی سفیر هنر بخوانید.
نسخه چاپي
