در نشست نقد و بررسي فيلم گاو، ساخته داريوش مهرجويي، این فیلم از منظرهاي مختلف مورد تحليل قرار گرفت.

به گزارش روابط عمومي فرهنگستان هنر، نشست نقد و بررسي فيلم گاو با حضور محمدعلي معلم دامغاني، رئيس فرهنگستان هنر، مجتبي گلستاني و علاقه‌مندان عصر چهارشنبه، 9 اسفند 1396، در تالار ايران فرهنگستان هنر برگزار شد.

پس از نمايش فيلم گاو، پيامي تصويري از داريوش مهرجويي، كه به علت كسالت نتوانسته بود در اين نشست حاضر شود، پخش شد. وي ضمن عذرخواهي از حضار براي عدم حضورش به دليل كسالت، خاطره‌اي كوتاه از ساخت اين فيلم نقل كرد و اظهار داشت: اين فيلم براي من خاطرات زيادي به همراه دارد. زيرا من براي اولين بار به عنوان يك جوان28-27 ساله با عده‌اي از هنرپيشگان حرفه‌اي تئاتر وزارت ارشاد [وزارت فرهنگ آن زمان] كار مي‌كردم و بايد خودم را ثابت مي‌كردم و اين كار را هم كردم و همۀ آنها، با من همكاري خوبي داشتند. مثل آقاي قوانلو كه مديریت فيلمبرداري را به عهده داشت و بقيه دست‌اندرکاران و بازیگران در اين فيلم. اميدوارم از ديدن فيلم لذت ببريد.

شهاب پازوكي، مجري برنامه، از فيلم گاو به عنوان نقطۀ عطف سينماي موج نوي ايران ياد كرد و گفت: از زماني كه صنعت سينما وارد ايران شد تا به امروز بيش از هزاران اثر داستاني و مستند ساخته شده است؛ اما شايد به عنوان مخاطب، تعداد معدودي را در ذهن خود داريم. بي‌شك فيلم گاو داريوش مهرجويي، يكي از فيلم‌هايي است كه موج نويي را در عرصه سينما به راه انداخت و نقطه عطفي براي سينماي ايران محسوب مي‌شود. حدود نيم قرن از ساخت این فیلم مي‌گذرد. در دوره‌اي كه سينماي ايران تحت سيطرۀ قهرمان و ضد قهرمان كلاه مخملي‌ها بود، با اثري مواجه مي‌شويم كه تصوير متفاوتي از سينماي ايران مطرح مي‌کند و صداي سينماي ايران، براي اولين بار در جشنواره ونيز شنيده مي‌شود.

پس از صحبت‌های شهاب پازوکی، استاد معلم با طرح پرسش‌هايي، از مجتبي گلستاني خواست كه به سوالاتش پاسخ گويد و متذكر شد: اولين سوالي كه براي من در اين فيلم مطرح است، اين است كه اين فيلم، مستند، مستند‌ــ‌داستاني يا سينمايي است؟ دوم اگر به ديده روا‌ن‌شناسي به اين فيلم نگاه كنيم، يك اليناسيون ساده است يا مطالب ديگري هم در آن درج شده؟ و خاستگاه فيلم چيست؟ و اصولا چه هدفي را دنبال مي‌كند؟ چه پيامي دارد؟ در اينكه كار ارجمندي است، بحثي نيست و در انتهاي برنامه مي‌توانيم از آن تعريف كنيم.

استاد معلم در ادامه گفت: فيلم گاو مهرجويي يك استثناست. با اينكه آقاي مهرجويي هم‌آوردهايي به بزرگي علي حاتمي و بيضايي دارد و همانطور که پرسش‌هايي از حاتمي و بيضايي درباره فيلم‌هاي بزرگشان داريم، شاید از مهرجویی هم در مورد فيلم اجاره‌نشين‌ها داشته باشیم؛ اما فيلم گاو پرسش‌هاي خاص خود را دارد، اين فيلم روان‌شناسانه است و مبتني بر فلسفه‌، اسطوره، و مردم‌شناسي. در آخر بهتر است كه به مسايل ساده‌تر بپردازيم و منظور خود را نسبت به كاراكترها، محيط و ... بازگو نماييم؛ بالاخره اين چنين مسايل روزي بايد پاسخ گفته شود و امروز مسئول شماييد.

مجتبي گلستاني در پاسخ به سخنان استاد معلم اظهار داشت:‌ «در رابطه با فيلم‌هاي ايشان، ما چندين جلسه را در كنار هم به بحث و تحليل پرداختيم. در ضمن تحقيق نيمه كاره‌اي درباره سينماي آقاي مهرجويي دارم، و اميدوارم كه روزي به سرانجام برسد.»

با وجود این، پرسش‌های استاد معلم بی پاسخ ماند و در ادامه گلستاني به مقايسه تطبيقي دو فيلم گاو مهرجويي و فروشنده اصغر فرهادي پرداخت و افزود: شايد يكي از آخرين برخوردهای ما با فيلم گاو در صحنه‌اي از فيلم فروشنده اصغر فرهادي باشد. در آنجا كه نقش اصلي، شهاب حسيني، بايد تصميماتي دربارۀ اتفاقات زندگي‌اش بگيرد. اينكه او چه واكنشي بايد در قبال رويدادهاي زندگي‌اش نشان دهد؟ و هنگامي كه براي دانش‌آموزانش فيلم گاو را به نمايش مي‌گذارد، يكي از دانش‌آموزان از وي مي‌پرسد، آدم چگونه گاو مي‌شود؟ و او پاسخ مي‌دهد، به‌تدريج.

وي در همين زمينه ادامه داد: به اعتقاد من، فيلم فروشنده اداي دين فرهادي به فيلم گاو مهرجويي و استعارۀ خانه را دارد كه براي مهرجويي بسيار مهم است. شايد يكي از برخوردهای ما با فيلم گاو و فروشنده، به عنوان علاقه‌مندان هنر، صحنه‌هايي از اين دو فيلم است كه با يكديگر تطبيق دارند. به عنوان نمونه همان سردرگمی‌هایی که عماد در فيلم فروشنده در مقابله با مشكلات دچار می‌شود را مي‌توان در فيلم گاو نيز مشاهده کرد.

وي افزود: شايد اصغر فرهادي با مسئله تجاوزي كه در فيلم فروشنده مطرح مي‌‌كند، حواس تماشاگر را به سمت فيلم‌هاي كيميايي پرت مي‌كند؛ اما پاسخي كه به آن داده مي‌شود‌ـــ‌به تدريج گاو مي‌شود‌ـــ به فرهنگ عاميانه ما بر مي‌گردد كه در فيلم گاو بهتر مي‌توان آن را درك كرد. پيام سينماي اصغر فرهادي اين است كه فهميده‌تر عمل كنيم.

اين منتقد و پژوهشگر در ادامه سخنان خود به پيام فيلم گاو اشاره و تاكيد كرد: فيلم گاو، تنها به مضمون نفهمی دلالت ندارد، دلالت‌هاي مهم‌تري دارد كه بايد در دو بستر مهم آن را تحليل كرد.

وي به پيشينه فيلم گاو پرداخت و افزود: سينماي مهرجويي را بايد در دو بافت ببينيم و بعد معني آثارش را بفهميم و آن را درك كنيم. يكي وجه تاريخي است كه اين آثار از دلش برآمده‌اند و يكي معنايي است، كه در دل سينماي مهرجويي نهفته است. اين فيلم از داستان عزاداران بيل نوشته غلامحسين ساعدي گرفته شده كه چهارمين داستان اين كتاب و تقريبا داستاني بي‌نام است. البته در زمينه متن داستان، چيزي كم ندارد. اما مهرجويي نيز استاد ميزانسن در سينماي ايران است و ميزانسن‌هاي او در فيلم‌هاي هامون، پري و سارا خودش را به طرز عجيبي، بسيار شگفت‌انگيز نشان مي‌دهند. اگر در فيلمي سوزني به نمايش در مي‌آيد، به دقيق‌ترين و لازم‌ترين شكل ممكن است. این ویژگی البته در فيلم گاو نيز بسيار مشهود است.

گلستاني متذكر شد كه آثار مهرجويي را نمي‌توان بدون فهم تاريخي تحليل كرد و در ادامه گفت: هوشنگ كاووسي در مقاله‌اي درباره اين فيلم نوشته: فيلم گاو در آستانه شاهكار است. مي‌خواهم بگويم اين فيلم واقعا شاهكار است. اگر مي‌خواهيم فيلم گاو، پستچي، آقاي هالو را بفهميم بايد در ابتدا بافت تاريخي آن را بشناسيم. درباره مهرجويي بايد دو نكته را متذكر شوم، مهرجويي يكي از بهترين و دقيق‌ترين راويان دوران مدرنيته است. ديگر اينكه يكي از متعهد‌ترين و وفادارترين كارگردانان در مورد تاريخ ايران است.

وي در مورد اينكه مهرجويي به تاريخ وفادار بوده، توضيح داد: گاهي اوقات در ذهن خيلي از ما اين پيش‌فرض‌ وجود دارد كه يك اثر هنري بايد ارزش‌هايي را ارائه كند كه فرازماني و فرامكاني باشد. فكر مي‌كنم از منظر فلسفي و هنري اين معنا زير سئوال رفته و مهم‌ترين مسئله، مولفه انساني است كه تاريخ‌مند است. اثر هنري نيز فارغ از اين نيست و هنرمند نيز واقع در تاريخ است و به تعبير هايدگر تاريخ‌مند زندگي مي‌كند. آثار مهرجویی هم همین ویژگی را دارد.

گلستاني فيلم گاو را داراي ويژگي‌هاي تاريخي دانست و در اين باره اضافه كرد: فيلم گاو به رغم اينكه هيچ نمود سياسي ندارد؛ به شدت منتقد سياست است. حتي مشهور است كه اين فيلم تا مدت‌ها اجازه پخش نداشت و حتي خود شاه نيز منتقد اين فيلم بوده است. بايد برگرديم به اين مسئله كه چرا داستاني مانند عزاداران بيل با چنين لحن و بياني ساخته شده؟ و اين بر مي‌گردد به اتفاقات سياسي و اجتماعي كه تحت عنوان انقلاب سفيد شاه و ملت اجرا شد و در اين اثنا مخالفان و موافقاني داشت كه برخي مانند جلال آل احمد در كتاب نفرين زمين خود به مخالفت با اين تغييرات پرداختند.

مجتبي گلستاني مهم‌ترين نكته‌اي كه بايد به آن توجه داشت را ميزان جمعيت شهرنشين و روستانشين در دهۀ 50 دانست و به تشريح دوره‌هاي تاريخي كه اين داستان و فيلم در آن شكل گرفت پرداخت: جامعه دوران ساخت فيلم گاو، جامعه‌اي بود كه 70 درصد آن روستايي و 30 درصد شهرنشين بودند. جامعه‌اي كه اكثريت آن با مباحث مدرنيته بيگانه‌اند و گفتماني بومي‌گرا در زمينه ادبيات و سينما در اين زمان شكل مي‌گيرد. مهرجويي در چنين شرايطي فيلمي مي‌سازد كه به نظر مي‌رسد روستاييان با مظاهر شهرنشيني بيگانه‌اند؛ اما او با ظرافت كامل المان‌هايي را در آن قرار مي‌دهد كه به دور از زندگي شهري نيز نيست. او شديدا به مظاهر مذهبي، بومي و سنتي احترام مي‌گذارد و سعي مي‌كند از آن دفاع كند.

وي پس از تشريح جامعه آن زمان و اعتقادات شاه براي تغيير در سطح كشور افزود: گرچه با مدرنيته مخالفتي ندارم؛ اما در جامعه‌اي كه برايتان توصيف كردم، كه اكثريت آن روستايي بودند، تغيير به نحو عامرانه آن، محكوم به شكست است. حال از عناصر فيلم گاو براي تحليل اين مطلب كمك می‌گيريم و به بررسی آن می‌پردازم. قرار است ميان مشت حسن و گاوش فاصله بيافتد، قرار است كه گاو را از او بگيرند و به او چيز جديدي بدهند. جلال آل احمد در كتاب نفرين زمين ورود راديو را به نقد مي‌كشد و مي‌خواهد بگويد كه اين شيوه اصيل زيست يك روستايي نيست. پرسش اصلي در فيلم گاو اين است كه اگر گاو را از روستايي بگيريم، اگر شيوه زيست روستايي را از او بگيريم؛ چه چيز براي او باقي مي‌ماند؟ اگر حكومتي بخواهد خام‌دستانه تغييراتي را انجام دهد، با واكنش جامعه مواجه خواهد شد.

گلستاني از مطالبي كه بيان كرد، نتيجه گرفت: فيلم گاو واكنشي است به توسعه‌گرايي عامرانه‌اي كه در حكومت پهلوي دوم شكل گرفت. البته عمدۀ فيلم‌هاي مهرجويي واكنشي است كه در برابر تغييرات نشان مي‌دهد. آقاي معلم پرسيدند كه اين فيلم يك فيلم مستند است يا داستاني؟ مي‌خواهم بگويم اين فيلم يك فيلم واقع‌گراست. البته نه به معناي سنتي و آنچه که به آن سينماي واقع‌گرا گفته مي‌شود؛ بلكه به معني اگزيستانسياليسم. مهرجویی در این فیلم شيوۀ زندگي و تجربه خاصي را برايمان توصيف مي‌كند. البته او هر نوع واقع‌گرايي كه در پيرامون خود اتفاق مي‌افتد را با بافت تاريخي توصيف مي‌كند و در پديدار‌شناسي قرار است ما را به چيزي برساند كه تام و تمام نيست. او تلاش مي‌كند تا تمام شخصيت مش حسن را توصيف كند و ما را به درون مش حسن ببرد كه با تك‌گويي مكنونات قلبي در دو سه صحنه اين كار را مي‌كند.

در ادامه نشست استاد معلم با طرح اين پرسش از گلستاني كه فيلم گاو به كدام تاريخ برمي‌گردد؟ اظهار داشت: همۀ ما تاريخ در ذهنمان معاني مختلفي دارد. اگر بناست كه فيلم گاو به تاريخ برگردد،‌ نزديك‌ترين تاريخ مربوط به دورۀ سامانيان و دورۀ مجدوالدوله است كه دچار اليناسيون مي‌شود و خيال مي‌كند كه گاو شده و غذا نمي‌خورد و منزوي مي‌شود و همۀ حركاتي كه در فيلم گاو مي‌بينيم در او نمايان مي‌شود. وقتي ابوعلي سينا براي درمان وي مي‌آيد، لباس قصابان را بر تن مي‌كند و چاقوي خود را تيز مي‌نمايد. سپس مي‌گويد كه اين گاو لاغر است و گوشت او به درد هريسه نمي‌خورد. به اين ترتيب به او دارو مي‌خوراند و او را معالجه مي‌كند.

رئيس فرهنگستان هنر در تشريح بيشتر مسئله اليناسيون خاطر نشان كرد: اليناسيون به اين معناست كه حتي فردي خودش را به شي‌اي كه دوست دارد، ببازد. به عنوان مثال يكي پول دوست دارد، در پولش گم مي‌شودو. يكي قدرت را دوست دارد، در قدرت گم مي‌شود. بعضي‌ها در علمشان گم‌اند، و برخي در عبادتشان. برخي به طرف افسل مي‌روند و گاو مي‌شوند و برخي به سمت اعلي مي‌روند و بوعلي سينا مي‌شوند. غلامحسین ساعدي بر اساس اليناسيون برداشت كرده و آقاي مهرجويي اين داستان را از او گرفته و حق دارد كه اين‌گونه فيلم‌اش را نبيند. البته مسئله اليناسيون فهم مي‌شود؛ ولي اگر مسئله جن‌زدگي باشد، با وهم طرف هستيم و اگر جن‌زدگي در فيلم مطرح باشد، ديگر تكليف ما با فيلم معلوم نيست.

وي در ادامه به ديگر عناصر فيلم اشاره و تصريح كرد: در اين فيلم مسائل خاصي وجود دارد كه بايد مورد پرسش قرار گيرد؛ از جمله اين كه بلوري‌ها چه كساني بودند؟ چرا سه نفرند؟ چرا در مقابل مش حسن و گاو‌ش قرار گرفته‌اند؟ چرا يك دوآليسم در مقابل يك تروژه قرار گرفته است؟ آيا اينها حاشيه‌است و معني ندارد يا سينماگر به صورت خودآگاه مباحثي را در فيلم جاي مي‌دهد. اگر فيلم اجاره‌نشين‌هاي مهرجويي را مورد بررسي قرار دهيم،‌ متوجه مي‌شويم كه او فردي خودآگاه است و چون در اين نشست حضور ندارد، نمي‌توانيم بسياري از اين پرسش‌ها را از وي داشته باشيم.

استاد معلم در ادامه خاطر نشان كرد: اين فيلم را نبايد كلي‌گويي كرد و نمي‌توانيم آن را به اين شكل مطرح كنيم كه مسئله‌اي تاريخي است يا روان‌شناسانه است. مي‌بايست اگر اين مسايل يا مباحثي از اين دست را طرح مي‌كنيم، اثبات شوند. و ده‌ها سئوال از اين دست براي نقد و بررسي اين فيلم وجود دارد. دعا مي‌كنيم كه حال آقاي مهرجويي خوب شود و بتواند به سوالات ما پاسخ دهند.

 اين نشست با پرسش و پاسخ حاضران به كار خود پايان داد.