نشست تخصصي «هنر و زيبايي در انديشه ابن هيثم» با حضور «احمد پاكتچي» عضو هيئت علمي دانشگاه امام صادق(ع) و «سیّد صالح طباطبایی» نویسنده و پژوهشگر حوزه‌های فلسفه، زیبایی‌شناسی و هنر و مؤلف کتاب «ابن‏ هیثم» در فرهنگستان هنر برگزار شد.

به گزارش روابط عمومي فرهنگستان هنر، پنجمين نشست از سلسله نشست‌هاي تخصصي حكمت هنر اسلامي با عنوان «هنر و زيبايي در انديشه ابن هيثم» روز شنبه نهم ارديبهشت با حضور استادان، دانشجويان و علاقه‌مندان به مباحث فلسفه هنر و زيبايي‌شناسي در سالن همايش‌هاي فرهنگستان هنر برگزار شد. در اين نشست ابتدا اسماعيل پناهي مدير كل امور پژوهشي فرهنگستان هنر، به شرح كوتاهي از زندگي، احوال و آثار ابن هيثم پرداخت و گفت: «بوعلی محمد بن حسن بن هیثم بصری»، معروف به ابن هیثم در سال 354 ه.ق مصادف با (965 ميلادي) در زمان زمام‌داري خاندان ايراني آل بويه در بصره متولد شده‌ است. وي از بزرگترین ریاضیدانان و فيزيك‌دانان مسلمان در جهان بود كه در دوره الحاكم خليفه فاطمي، طرحي براي تنظيم جريان آب نيل ارائه كرد كه متاسفانه به انجام نرسيد و به همين دليل الحاكم عصباني شده و او را به كار ديواني منصوب كرد. وي به دليل نارضايتي از اين كار تظاهر به جنون كرد و الحاكم تمام اموال او را مصادره و براي او قيمي انتخاب كرد. زندگي او تا درگذشت الحاكم به اين شكل سپري شد و بعد از آن دوباره به تحقيق و بررسي‌‌هاي خود ادامه داد.

پناهي به شهرت وي در دنيا اشاره كرد و ادامه داد: بسياري از مردم جهان با آثار و احوال ابن هيثم بيش از ما آشنا هستند و متاسفانه ما از او كمتر مي‌دانيم. ابن هيثم به بطلميوس دوم مشهور بود و بسياري از كتاب‌هاي او به زبان‌هاي ديگر ترجمه شده است. او در زمينه شناخت نور و قانون‌هاي شكست و بازتاب پژوهش‌هاي بسياري انجام داده است كه بعدها مورد استفاده و بهره‌برداري بسياري از دانشمندان اروپايي قرار گرفته است.

وي از اختراعات ابن هيثم نام برد و افزود: برخي او را نخستين دانشمند فيزيك نور در جهان مي‌شناسند. قوانين بازتاب، زاويه تابش و زاويه انكسار از كارهاي اوست. وي با انجام پژوهش‌ها و اختراع اتاقك تاريك از ابداعات اوست كه براي تحقيقات خورشيد گرفتگي از آن استفاده مي‌كرد، اين ابداع مقدمات اختراع دوربين عكاسي را فراهم آورده است. همچنين اندازه‌گيري دور كره زمين، با واحد ذرع از ديگر كارهاي اوست. همچنين او نخستين كسي است كه سرعت نور و صوت را اندازه‌گيري كرده است.

اسماعيل پناهي به آثار ابن هيثم پرداخت و گفت: كتاب‌شناسي او بسيار مفصل است و مهم‌ترين اثرش كتاب «المناظر» است كه حدود پانصد سال پس از مرگش به زبان‌هاي لاتين، عبري و اروپايي ترجمه و منتشر شده است و تحقيقات و پژوهش‌هاي بسياري بر روي آن انجام شده است. هرچند كه او كتاب‌هاي بسياري را نوشته، اما برخي از كتاب‌ها و رساله‌هاي او از حد چند برگ جلوتر نمي‌رود و نكته ديگر اينكه ابن هیثم نخستین دانشمند در عصر خود بود که برای بررسی تئوری‌های خود، از شواهد عملی استفاده می‌کرد.

سپس احمد پاكتچي عضو هيئت علمي دانشگاه امام صادق(ع) به سخنراني در مورد «زيبايي و ادراك در ساختار كتاب المناظر ابن هيثم» پرداخت و اظهار داشت: كتاب «المناظر» ابن هيثم مسئله اصلي بحث امروز ماست كه بخش مقالات يك تا سه به كوشش «عبدالحميد صبره» در كويت منتشر شد و مجموعه برگزيده اين كتاب با عنوان «تنقيح المناظر» از كمال‌الدين ابوالحسن فارسي در حيدرآباد دكن در حدود 70 سال پيش به چاپ رسيده است. در اين نشست از كتاب المناظر و در برخي از نكات نيز از تنقيح المناظر استفاده مي‌شود. البته درباره ابن هيثم كساني مانند خود عبدالحميد صبره، هانري كربن، گل‌رو نجيب‌اوغلو، سيدحسين نصر و حسن بلخاري درباره ديدگاه‌ها و نظريه‌هاي زيبايي‌شناسي او پژوهش كرده‌اند؛ به علاوه كتابي درباره مباحث و ديدگاه زيبايي‌شناسي ابن هيثم تحقيق و پژوهش كردم كه توسط انتشارات فرهنگستان منتشر شده است.

اين پژوهشگر در ادامه گفت: شهرت او به فيزيك نوري و اُپتيك است و بعضي مانند مصطفي نظيف‌بيك او را پيشرو اهل تجربه در جهان اسلام قبل از فرانسيس بيكن مي‌دانند. ابن هيثم براي تشريح نظريه زيبايي از نظريه ابصار يا بينايي استفاده كرده است و معتقد است فضاي ديداري پيوند مستحكمي با نظريه زيبايي دارد كه از اين حيث ابن هيثم به مطالعات علوم شناختي توجه ويژه دارد.

پاكتچي به ويژگي‌هايي كه ابن هيثم براي زيبايي قائل بود پرداخت و خاطر نشان كرد: ابن هيثم در كتاب المناظر خود از 22 ويژگي يا مؤلفه‌هاي بينايي نام مي‌برد كه مؤلفه‌هاي 20 و 21 به حسن و قبح (زيبايي و زشتي) اختصاص دارد. البته ابن هيثم از اين ويژگي‌ها با عنوان «معنا» ياد مي‌كند. نگاه ابن هيثم به مسئهل زيبايي در كتاب المناظر فضاي ديداري و پيوند مستحكمي با نظريه بينايي يا ابصار دارد و با توجه به مطالعات نظريه شناخت و علوم شناختي مطرح است ديدگاه ابن هيثقم پيوند بخورد به حوزه شناخت همه كساني كه نظريه به 22 ويژگي يا مؤلفه را براي خود ابن هيثم كلمه معنا را به كار مي‌برد و به عنوان مولفه‌هاي بينايي و مولفه 20 و 21 مولفه زيبايي و زشتي است كه تمام 20 مولفه ديگر مي‌توانند در امر زيبايي محقق باشد. بنابر اين رابطه‌اي بسيار ظريف ميان اين مولفه‌ها وجود دارد.

عضو هيئت علمي دانشگاه امام صادق(ع) در تشريح بيشتر نظريه زيبايي ابن هيثم ادامه داد: نظريه ابن هيثم بايد از دو لايه بينايي و زيبايي مورد بررسي قرار گيرد. خود ابن هيثم مي‌گويد: اين 22 مولفه، معناني جزيي هستند كه در فرآيند ابصار و 20 مورد در درك زيبايي به طور خاص مورد توجه هستند. نكته مهم اين است كه عين عبارت راجب زيبايي صحبت مي‌كند كه با بينايي قابل ادارك است و زيبايي را مفهوم عام و گسترده مي‌داند و به آن زيبايي درك شوند با بينايي مي‌داند.

وي درباره توضيحي كه ابن هيثم در نظريه زيبايي خود مي‌دهد، افزود: ابن هيثم معتقد است، آن چيزي را داراي زيبايي مي‌دانيم كه چشم قادر باشد آن را ببيند و درك كند. اين درك از طريق مؤلفه‌هاي جزيي است كه پيشتر درباره آن صحبت كرديم و آن مؤلفه‌ها را در درك زيبايي داخل مي‌كند و براي بصر و بينايي محوريت قايل است و در ادامه ابن هيثم طبقه بندي يا تيپولوژي از زيبايي ارائه مي‌كند.20 مولفه رنگ، نور، سايه و ... از نظر او به تنهايي مي‌توانند موجب زيبايي شوند. ابن هيثم مي‌گويد برخي از زيبايي‌ها به وسيله يك مؤلفه خلق مي‌شوند به عنوان مثال نور، سايه، رنگ و ... مي‌توانند به تنهايي موجب زيبايي شوند. برخي از تركيب دو مولفه موجب زيبايي مي‌شود كه او نام آن را اقتران مي‌گذارد و به قول نشانه‌شناسان اقتران را حاصل همراهي دو مؤلفه يا چند مولفه ديگر با هم ذكر مي‌كند.

سپس وي به نوع سومي از زيبايي اشاره كرد و افزود: برخي از كساني كه بر روي نظريه ابن هيثم تحقيق و مطالعه دارند، از تناسب نام مي‌برند كه معتقدند كه ابن هيثم تناسب را مولفه‌اي براي زيبايي مي‌داند. اما ابن هيثم كه رياضيدان و فيزيكدان بوده، از تناسب مانند فيلسوفان اسلامي به عنوان مولفه‌اي براي زيبايي تعبير نمي‌كند او از كلمه «بل» استفاده مي‌كند و مي‌گويد تناسب به تنهايي موجب زيبايي نمي‌شود بلكه بايد داراي 20 مولفه‌اي كه از آن نام برده شده باشد و بايد متذكر شوم كه او از تناسب در نظريه بينايي استفاده نمي‌كند.

دومين سخنران اين نشست، سيد صالح طباطبايي پژوهشگر، نويسنده و مترجم حوزه هنر بود كه مباحث خود را تحت عنوان «نظريۀ ابن هيثم درباره ادراك زيبايي» ارائه كرد. وي در ابتداي سخنان خود، درباره مبحث تناسب كه از سوي احمد پاكتچي ارائه شده بود، نظر مخالف خود را اعلام كرد و گفت: با مطالبي كه درباره نظريه تناسب توسط آقاي پاكتچي ارائه شد، مخالفم و به دلايل متعدد از جمله متن كتاب ابن هيثم آن را نمي‌پذيرم. آيا ادراك بينايي، اداركي ذهني subjective يا اداركي عيني objective است؟. ماحصل صحبت‌هاي ايشان را قبول دارم نه بياني كه فرمودند.

وي با ذكر برخي فعاليت‌هاي ابن‌هيثم افزود: همانطور كه گفته شد، ابن هيثم فيزيكدان و رياضيدان بوده است و به همين دليل او در تشريح ادراك بينايي تا پيش از ابن هيثم تصور مي‌كردند كه رنگ فقط ادارك مي‌شود و نور از علل مُعِده است و نور ادراك نمي‌شود و نور علت و پيش فرضي است كه رنگ ادراك شود. ابن هيثم نخستين كسي است كه مي‌گويد هم نور و هم رنگ هردو ادراك مي‌شوند. در البته در فيزيك جديد ما نور و رنگ را يكي مي‌دانيم. نور بر اساس فركانسش رنگ‌هاي مختلف ايجاد مي‌كند.

طباطبايي به 22 معاني كه ابن هيثم از آن نام‌ مي‌برد، اشاره و تصريح كرد: آن 22 معاني جزئي كه در اين نشست آقاي دكتر از آن با نام مؤلفه ياد كردند، هيچ ربطي به زيبايي ندارند و به زعم ابن هيثم، اين 22 مفهوم جزئي است كه ما آن‌ها را به وسيله حس بينايي ادراك مي‌كنيم و مي‌گويد مفاهيم ديگر بر روي دو مفهوم زشتي و زيبايي تأثير مي‌گذارد.

اين مدرس دانشگاه از ديگر خدمات ابن هيثم نام برد و خاطر نشان كرد: او نخستين كسي است كه معتقد است نور سرعت نامحدود ندارد، قوانين بازتاب مربوط به اوست. او همچنين نخستين كسي است كه تجربه‌هاي زيادي در علوم شناختي در حوزه خطاهاي ادراكي انجام داده است.

اين پژوهشگر به تشريح مباني زيبايي‌شناسي در كتاب المناظر ابن هيثم پرداخت و ادامه داد: ابن هيثم در كتاب المناظر خود حدود 2700 كلمه درباره زيبايي آورده است اين شمارش توسط عبدلحميد صبره صورت گرفته است. يعني حدود 9 صفحه درباره زيبايي‌شناسي سخن گفته كه از جهت تاريخ هنر بسيار مهم است. تا جايي كه حتي «داوينچي» از نظريات ابن هيثم صحبت كرده و مي‌توان گفت هنر مدرن وامدار ابن هيثم است. مواردي كه در اينجا ذكر كردم، همه داراي منابع و مأخذ است.

وي در همين زمينه به تشريح بيشتر مفاهيم پرداخت و افزود: آن 22 معاني در ادراك بينايي درك مي‌كنيم و همه 20 مورد ديگر مي‌تواند در زيبايي تأثيرگذار باشد. او مي‌گويد:‌ مثلا نور، چگونه زيبايي ايجاد مي‌كند؟ شما به خورشيد و ماه نگاه كنيد، به خودي خود دايره‌اي وسط آسمان هستند، نور آن‌ها را زيبا كرده است. فرش براي چه زيباست؟ به واسطه رنگ است و حتي براي بعد زيبايي قائل است . مثلا فردي داراي زخمي در صورت است كه اگر از دور ببينيد، او زيباست. مقاله دوم، فصل سوم درباره اين مطالب را آورده است.

طباطبايي به كتاب المناظر ابن هيثم كه به زبان‌هاي مختلف لاتين، عبري و ... ترجمه شده، اشاره كرد و گفت: ابن هيثم كه به الهازن در اروپا شهرت دارد، به طور مبسوط به پديده زيبايي در كتاب المناظر خود مي‌پردازد كه تا اواخر قرون وسطي مغفول مانده بود. نظريه تناسب در جهان اسلام از «رسالة القيان» فردي به نام «الجاحظ» نشأت گرفته، است و مي‌گويد زيبايي از سه چيز است، اعتدال، وزن و ... است. ترجمه المناظر به فارسي : عين عبارت را مي‌خوانم و معتقدم «نظريه تناسب» كاملاً به ابن هيثم ارتباط دارد و قبل از او هيچكس درباره مبحث او صحبت نكردند.

او مي‌گويد: هنگامي كه صورت‌هاي زيبا از انواع ديدني‌ها استقراء يا برشمرده شوند، ملاحظه مي‌شود كه تناسب، زيبايي مياآفريند كه هيچيك از معاني جزئي به تنهايي يا با يكديگر نمي‌سازند. زيبايي فقط از معاني جزئي است و تمام و كمال زيبايي اين است و جز اين نيست، تنها همان تناسب و هماهنگي است كه ميان معاني جزئي بروز مي‌كند. پس نظريه تناسب متعلق به ابن هيثم است كه علي لسان القوم نگفته و او بسيار هم از اين نظريه دفاع مي‌كند.

وي سپس به شواهد و قرائن ديگري كه در تشريح نظريه زيبايي ابن هيثم وجود دارد، اشاره و آن‌را تشريح كرد.

اين نشست با پرسش و پاسخ حاضران به كار خود پايان داد.