به گزارش روابط عمومي فرهنگستان هنر، يكشنبه هفدهم اسفندماه، تالار اجتماعات انتشارات سروش پذيراي جمعي بود كه به انگيزه نقد و بررسي کتاب «فارابي و فلسفه هنر ديني»، گرد هم آمده بودند. اين نشست كه نخستين جلسه بررسي «فارابي و فلسفه هنر ديني» محسوب مي‌شد، لحظاتي نيز به تجليل از يكي از هنرمندان عرصه مقاومت و ايثار اختصاص داشت.

اين هنرمند، استاد حسين نوري، نقاش و تصويرگر، بود كه به عنوان همسر ناديا مفتوني، مولف كتاب «فارابي و فلسفه هنر ديني»، معرفي شد.

اين نشست با خوشامدگويي مهدي فضائلي، مدير انتشارات سروش، آغاز شد و در ادامه كليپي براي معرفي دكتر ناديا مفتوني، مولف كتاب، پخش شد. كليپي كه نه تنها حضار را تحت تاثير قرار داد، بلكه بر روند سخنراني اولين سخنران مراسم يعني استاد «علي معلم دامغاني» رييس فرهنگستان هنر نيز اثر گذاشت.

اين كليپ شامل گزيده‌اي از فعاليت‌هاي مفتوني در عرصه‌هاي علمي بود و چگونگي پيوند ميان كنش علمي اين استاد دانشگاه را با كنش عاطفي وي در قبال همسر هنرمند و جانباز خود، استاد حسين نوري، نمايش مي‌داد.

دعوت به نيستي

محمدعلي معلم دامغاني كه اين روزها وارد سال ششم صدارت بر فرهنگستان هنر شده است، در ابتداي سخنانش با اشاره به كليپ پخش شده آغاز كرد و گفت: «ذهنيت من بيشتر پيش اين كتاب و فلسفه هنر ديني بود و هرگز فكر نمي‌كردم كه آقاي نوري و خانم مفتوني از چنين پيوندي برخوردارند.»

معلم با اشاره‌اي به وضعيت جسمي حسين نوري و نوع كار كردن وي روي آثارش كه از طريق چرخش قلم‌موي نقاشي از طريق دهان انجام مي‌شود، با تاثري آشكار تصريح كرد: «من كسي را نمي‌شناسم كه از هستي دروغين به جايي رسيده باشد. هر كه به جايي رسيد، از نيستي رسيد. بذر از نيستي و نوزاد از نيستي است. همان‌طور آقاي نوري از صفحه سفيد، نقش مي‌آفريند. صفحه‌اي كه نقشي بر آن نيست و مصداق نيستي است.»

وي در توضيحاتي پرشور ادامه داد: «شايد در اين روزگار كه هستي كاذب گريبان همه را گرفته، دعوت به نيستي، دعوت شيريني نباشد. چراكه آدميان در دايره مرگ و زندگي، اين هستي كاذب را تجربه مي‌كنند و متوجه نيستند كه به همان قدر كه مرگ محتوم است، زندگي نيز اجبار است. اما هيچ كس از زندگي اجباري نمي‌ترسد، اما همه از مرگ صحبت مي‌كنند.»

وي در بخشي ديگر از سخنان خود با اشاره به مراسم رونمايي كتاب كه گاه به مراسم تجليل از نويسنده پهلو مي‌زد، از حاضرين پرسيد: « نگاه پدرسالارانه ما موجب مي‌شود كه از چنين زني تمجيد كنيم و او را از يگانه‌ترين زناني بدانيم كه اين گونه رفتار مي‌كنند؟ يعني ما انتظار داريم كه تمامي زنان در قبال ما همين گونه باشند؟» وي توجه به اين پرسش را مهم خواند و تلويحا كتاب را دعوتي به تفكري غيركليشه‌اي به فلسفه هنر اسلامي دانست.

رئيس فرهنگستان هنر درخصوص دعوت نهفته در كتاب اظهار داشت: «آيا دعوت‌كننده،‌دعوي‌داران‌اند؟ به خدا كه چنين نيست. چنان كه در مورد پيامبران اين گونه نبوده است. ناديا مفتوني بدون دعوي، به نيستي دعوت كرده و به اختيار نيستي را برگزيده است. و اين را در زندگي جاري خود نيز نشان داده است.»

وي با اشاره به بخشي از كليپ پخش شده كه در آن مفتوني به انواع شعبات عشق از ديدگاه فلاسفه مي‌پردازد و براي عشق عقلي از زندگي خود مثال مي‌آورد، افزود: «جايگاه زن در خلقت، چيزي فراتر از ارتباط مستقيم با مرد بوده است. به طوريكه خدا، خود را ولي زن مي‌داند. وگرنه اين ميزان فداكاري و محو در نيستي شدن كه در خانم مفتوني هست، قابل توضيح نخواهد بود.»

وي با طعنه زدن به ابداع جنبش فمينيسم، ادامه داد: «برخي درصدد هستند قصه دروغيني درست كنند و برابري زن و مرد را مطرح كنند.» اين بخش از سخنان معلم كه به دل حاضرين خوش نشسته بود، اين طور ادامه يافت كه: «خير! برابري زن و مرد، قضيه پوچي است كه برخي قصد القاي آن را دارند.»

وي در بخش ديگري از سخنانش با اشاره به كتاب «فارابي و فلسفه هنر ديني»، تصريح كرد: فلاسفه بيشتر تخيل مي‌زنند تا تعقل. تعقل كار انبياست. گرچه ما نمي‌دانيم جنس عقل آنان از جنس عقل ماست يا چيز ديگري است. اما نهج‌البلاغه نشان مي‌دهد كه تعقل چگونه است.»

وي يكي از نكات جالب كتاب را تحليل نمايشنامه‌اي در اين اثر دانست و گفت: «اين كار بسيار خوبي است كه هنر را از هنر بفهميم.» و در همين راستا توصيه كرد: «جلد دوم كتاب شما مي‌تواند به تحليل نمايشنامه‌هاي آقاي نوري اختصاص يابد و همچنين به قصه «باغ سنگي» مسعود كيميايي. همان‌طور كه درويش خان حاضر در باغ سنگي، باغي از سنگ‌هايي مي‌سازد كه به گفته مردمان در آن ديار چنين سنگ‌هايي قابل يافت نيست و اساسا چنين سنگ‌هايي وجود ندارند؛ آقاي نوري هم از نيستي، هنر مي‌سازند. و خانم مفتوني بايد روشن كنند كه اين چه توضيحي دارد و چگونه ممكن است؟ آيا اين هنر است يا فلسفه؟ الهام است يا وحي؟ اين كه درويش خان هنرمند نيست، شاعر نيست؛ آقاي نوري هم دست ندارد، اما نقش مي‌زند. اين را مي‌توانيد در كتابي كه مي‌تواند جلد دوم اين كتاب باشد، توضيح دهيد.»

بعد از وي نوبت ناديا مفتوني، عضو هيئت علمي دانشگاه تهران، بود كه به عنوان مولف اثر به روي سن رفت و چون اقتضاي موقعيت اين جلسه را بحث علمي ندانست از حاضرين دعوت كرد چنانچه سوالي درباره محتواي كتاب و بحث‌هاي مربوط به آن دارند، در دانشكده الهيات و معارف اسلامي جلسه جداگانه‌اي به همين منظور برقرار شود.

مفتوني با اشاره به اينكه تحليل كارهاي هنري استاد نوري اعم از نمايشنامه،‌ تصوير و نقاشي را در دست دارد، به مطايبه اظهار داشت: «درواقع من توصيه استاد معلم را پيش از به زبان آمدن از طرف ايشان، اطاعت كرده‌ام؛ به خصوص كه نمايشنامه‌هاي آقاي نوري حاوي مضامين فلسفي و عرفاني هستند.»

وي در بيان چرايي اين كار توضيح داد:‌«همانطور كه استاد معلم فرمودند غير از انبياء، اكثر مردمان با خيال مانوس‌اند و اگر بخواهيم سعادت معقول يا به قول علامه جعفري، حيات معقول را به آنها نشان دهيم، بايد لباس خيال بر تن آن انديشه كنيم كه قابل دريافت شود.»

در ادامه اين جلسه، كليپي ديگر از نمايشگاه‌هاي برون مرزي استاد حسين نوري در كشورهاي آلمان، چين، امارات و غيره نمايش داده شد و تجليل از ايشان با اهداي جوايزي از طرف انتشارات سروش و توسط استاد معلم دامغاني صورت پذيرفت.

در انتهاي اين مراسم اين زوج عالم و هنرمند، به خوانش ابياتي از اشعار مشتركشان پرداختند كه اين قسمت با تحير و تحسين حضار و اشك‌هاي معلم دامغاني به پايان رسيد.

كتاب «فارابي و مفهوم سازي هنر ديني» نوشته ناديا مفتوني به همت پژوهشكده فرهنگ و هنر اسلامي و توسط انتشارات سوره مهر چاپ و منتشر شده است. اين اثر شامل 294 صفحه با تجهيز به بخش نمايه و منابع فارسي و لاتين تاليف شده است.

مروري بر كتاب «فارابي و فلسفه هنر ديني»

کتاب «فارابي و فلسفه هنر ديني» با نگاهي جامع به بررسي آثار فارابي پرداخته است. ناديا مفتوني، مولف اثر، با اشاره به ديدگاه مشهور فارابي در بحث «مدينة فاضله» يادآور مي شود که ايشان هنرمندان را در کنار خطيبان و سخنوران ديني در مرتبة دوم مدينة فاضله گنجانده است؛ به طوري که اين دو گروه، نقش دو بازوي حکومت فاضله را ايفا مي‌کنند. سپس با پرداختن به آراي ديگر فارابي در آثار مختلف همراه با تفسيرهاي متناسب، فلسفة هنري فارابي را ترسيم و تدوين مي‌کند. اين اثر در هفت نگاره تدوين شده است.

نگارة اول با نام «زيباي مطلق»، با «زيبايي» آغاز شده که کهن‌ترين مسئلة فيلسوفان است. در نگارة دوم «چيستي هنر»، نحوة ارتباط هنر و دين تبيين شده است. نگارة سوم کتاب به ابعاد «وجودشناختي هنر» و هنر ديني اختصاص دارد و مسائلي چون: خلاقيت‌هاي هنري از کجا ناشي مي‌شود، و ابداعات هنري و صورخيالي ذهن هنرمند چه مرتبه‌اي از عالم وجود را تشکيل مي‌دهند، مورد توجه قرار گرفته است. در نگارة چهارم به«کارکردهاي سياسي، اجتماعي و اخلاقي هنر در فلسفة فارابي» پرداخته مي‌شود.

نويسنده در نگارة پنجم به «مطالعة موردپژوهانه در هنر ديني» مي‌پردازد و در اين باب نمايشنامة «مارزنگي» بررسي شده است. نگارة ششم، «ترازوهاي نقد»، به مسئله حساس و مهم نقد و سنجش عنصر مقوم هنر، يعني خيال اختصاص دارد تا با شفاف کردن ملاک‌ها و ترازوهاي گوناگون نقد، همچون ترازوي خوب و بد، ملاک راست و دروغ، يا معيار زشت و زيبا، جهان و حيثيات مختلف نقد هنري را از يکديگر تفکيک کند. ارتباط تنگاتنگي که مسئلة ماهيت هنرمند فاضله و هويت هنر ديني و نقش اجتماعي هنر و هنرمند با نظرية حکومت در مدينه فاضله دارد، سبب شده تا نويسنده در نگارة هفتم، «ساختار حکومتي مدينة فاضله»، به حکومت، سياست و ساختار اجتماعي در مدينة فاضله بپردازد.