بهزاد اژدری، استاد و هنرمند سرامیست، معتقد است تنوع زیبایی‌شناختی و تنوع کارکرد و تنوع تکنیک از ویژگی‌های مهم سرامیک ایرانی شمرده می‌شود و برای توسعه آن، باید همچنان به ویژگی‌های فرهنگی خود توجه کنیم.

مولود زندی‌نژاد:

بهزاد اژدری، عضو افتخاری اتاق ایران و امارات، متولد ۱۳۴۸ در اهواز است و مدرک درجه‌یک هنری از وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی دارد. آثارش فراتر از مرزهای ایران شناخته شده و سال‌هاست که در حوزه سفال و سرامیک فعالیت می‌کند و چندین سال رئیس انجمن هنرمندان سفالگری ایران بوده است. او علاوه بر کسب مقام نخست در چند دوره از دوسالانه‌های سفال ایران، سه جایزه بین‌المللی از یونسکو و (world craft center) WCC را از آن خود کرده و عضو آکادمی بین‌المللی سرامیک و انجمن هنری Artaxis امریکاست. او به‌تازگی، در سفری به چین، در جشنواره سفال و سرامیک این کشور شرکت کرده و از نزدیک با آثار این کشور آشنا شده است.

گسترش فعالیت‌های فرهنگی‌هنری میان دو کشور ایران و چین و برگزاری نمایشگاه «نسیمی دلنواز از جانب دریاها»، که در مؤسسه فرهنگی‌هنری صبای فرهنگستان هنر، به‌مدت یک‌ماه، دایر خواهد بود، انگیزه‌ای شد تا با این استاد سرامیست گفت‌وگو کنیم تا به وضعیت سفال در ایران و جهان پی ببریم و تجربیات وی را جویا شویم.

*

قدمت سفالگری در ایران به چه زمانی برمی‌گردد؟ وضعیت سفال در ایران و دیگر کشورها چگونه است؟

ما تقریباً تاریخ 10هزارساله‌ای در حوزه سفال داریم؛ ولی با اطمینان کامل، برای ارجاع، باید به نمونه‌قطعات پخته‌شده برجای‌مانده‌ای اشاره کنم که دارای تاریخ 8هزارساله‌اند؛ البته تا به امروز، سفال در کشورمان دوره‌های تاریخی‌ای را از لحاظ ریخت‌شناسی، کیفیت، نوع برخورد با ماده، تأثیر فرهنگ و تمدن در صنعت و یا صنعت در تمدن را طی کرده است. تا آن‌جا که می‌دانم، همه کشورهای دنیا، اگر به خاک و گِل دسترسی داشته باشند، سفال و سرامیک دارند.

ظروف سفال و سرامیک در ایران چه ویژگی‌هایی دارند؟

هنر سفال و سرامیک در ایران به ساخت ظروف منحصر نمی‌شود و با تنوع وسیعی مواجهیم؛ پس بهتر است این گونه سؤال شود که هنر سفال و سرامیک در ایران چه ویژگی‌هایی دارند؟ در این صورت، می‌توان گفت سفال و سرامیک در انواع کاشی‌ها و هنرهای کاربردی و غیرکاربردی، معماری، مجسمه‌سازی و بسیاری دیگر از هنرها وجود دارد؛ بنابراین کاهیدن و تنزل سفال و سرامیک در حد ظروف برخورد صحیحی با آن نیست. سفال و سرامیک در ایران، مثل همه تمدن‌های دیگر، زیرمجموعه‌ای از معیارها و مؤلفه‌های فرهنگی است و مختصاتی خاص فرهنگ ایرانی پیدا کرده است. از لحاظ فنی، تکنیک‌هایی داریم که خاص خودمان بوده و از لحاظ قدمت هم، دومین تمدن قدیمی جهان، بعد از چین، در زمینه سفال و سرامیک هستیم. در اقلیم‌های مختلف و نواحی مختلف فلات ایران، از لحاظ ریخت‌شناسی و زیبایی‌شناسی نیز تنوع بسیاری داریم.

اگر بخواهیم از مهم‌ترین ویژگی سرامیک ایران نام ببریم، باید به چه چیزهایی اشاره کنیم؟

تنوع زیبایی‌شناختی، تنوع کارکرد و تنوع تکنیک از ویژگی‌های مهم سرامیک ما شمرده می‌شود. همان طور که می‌دانید، فرهنگ ایرانی فرهنگ سرامیزه است؛ یعنی ما تمدنی سرامیزه داریم. تمام هنرهای تجسمی ما نمایانگر آن است که تمدن در ایران به شدت سرامیزه است: نقاشی، گرافیک، خوش‌نویسی، مجمسه‌سازی، معماری که واحد ساختاری آن آجر است، انواع تزئینات روبنایی و آثار کاربردی، هنرهای تجسمی، حتی پویانمایی که پدیده جدیدی به شمار می‌آید و نمونه نخست آن به ظرف مشهوری برمی‌گردد که از آثار به‌جامانده از شهر سوخته است. روی این ظرف، قوچی قرار دارد که با به‌چرخش‌درآمدن ظرف، قوچ به حرکت درمی‌آید. ما بسیاری از اطلاعات تاریخمان را از روی سرامیک‌ها به دست می‌آوریم. زندگی ما در بخش معماری بسیار سرامیزه است. سرامیک، به‌عنوان واحد ساختاری، در تاریخ معماری چین و ژاپن جایگاهی ندارد؛ اما در فرهنگ معماری ما به‌عنوان واحد زندگی بشری از آجر و کاشی و مشتقات آن ساخته شده و بناهای تاریخی و کاخ‌ها و ابرسازه‌های سرامیکی‌اند که به شکل واحد زندگی مکانی زیستی کاربرد دارند.

آیا ایران در تاریخ تمدنش سفال مختص خود پدید آورده است؟

خاص و منحصربه‌فرد بودن شاید برگردد به فرهنگ سرامیکی تمدن‌های مختلف و در فرهنگ‌ها و کشورهای مختلف، ممکن است سرامیک خاصی وجود داشته باشد. در تمدن ایران هم بلی، تکنیک‌های خاص «زرین‌فام» یا سفال‌های «مینایی» یا آبی‌های فیروزه‌ای که به «آبی ایرانی» معروف‌اند، وجود داشته‌اند. همچنین، از لحاظ فرم، زیبایی‌شناسیِ مخصوص به خود را داشته‌ایم که متأثر از فرهنگ زیبایی‌شناسی ماست. چه در زمینه کاشی و آجرکاری و تزئینات و چه در زمینه اشیای کاربردی و غیر کاربردی، آثار و تکنیک خاص خود را داریم.

سفال و سرامیک در فرهنگ ایران چه جایگاهی دارد؟

باستان‌شناسی گفته اگر سفال و سرامیک در ایران نبود، ما از تاریخ تمدن ایران چیزی نمی‌دانستیم؛ یعنی آنچه به‌عنوان فرهنگ، شیوه زیست، آیین و باورها در انواع هنرها سراغ داریم و تاریخ کشور را با آن می‌شناسیم، به‌واسطه اشیای سرامیکی نوشته شده و به دست ما رسیده است. در واقع، این عبارتی کوچک نیست و در آن کاملاً توضیح داده می‌شود که ما با چه پدیده بزرگی مواجهیم.

با توجه به قدمت تولیدات سرامیکی، هم‌اکنون در چه وضعیتی قرار داریم؟

بیش از 90درصد از اشیا تاریخی ما در موزه‌ها به سفال و سرامیک اختصاص دارد. معماری ما بسیار سرامیزه است؛ اما در تولیدات سرامیکی، نه‌فقط تولیدات ظروف و آثار هنری، بلکه در صنایع، بهداشت، پزشکی، الکترونیک، صنایع سنگین، صنایع سبک، ما رتبه دوم را داریم. چین، با بیش از 80درصد تولید، رتبه اول را دارد و ایران، با بیش از 4درصد، دومین رتبه را در جهان به خود اختصاص داده است؛ البته طبیعی است که نسبت به مساحت، امکانات اولیه، جمعیت سرامیست در ایران، رتبه دوم را داشته باشیم.

هم‌اکنون بیشترین مشکل را در حوزه سرامیک چه می‌دانید؟

ما بحران مدیریتی مازاد بر بحران اقتصادی داریم: سیاست‌های اشتباه، بی‌تخصصی مسئولان فرهنگی و اقتصادی و علمی، ناآگاهی از تاریخ تمدن سرامیکی ایران، ناآگاهی تصمیم‌گیرندگان از ظرفیت‌های سرامیک کشور. بی‌توجهی به جایگاه گذشته‌مان و امکاناتمان و مسائلی از این دست موجب شده زمینه توسعه آموزش و زمینه تولید و عرضه آن فراهم نباشد و ما، از جنبه ظرفیت‌های ایدئالی که می‌توانستیم داشته باشیم، ده‌ها مرتبه عقب‌تر باشیم؛ بنابراین، به‌طور اجمال، باید بگویم شناخت‌نداشتن مسئولان از امور تولید و هنر اولین مشکل در گسترش هنر و صنعت سرامیک است.

شاهکارهایی برای رسیدن به مقام‌های جهانی داریم؟

هر چه موجب پیشرفت و توسعه فرهنگ و هنر می‌شود درباره حوزه سفال هم مصداق دارد. وقتی امکانات آموزشی گسترش نمی‌یابد و ما هنوز رشته تخصصی سرامیک نداریم و این هنر به‌صورت چند واحد درسی در دانشگاه‌ها ارائه می‌شود، وقتی امکان تولید فراهم نمی‌شود و به هنرمندان یارانه حمایتی پرداخت نمی‌شود، وقتی امکان بازارهای فروش مهیا نمی‌شود، طبیعتاً ما نمی‌توانیم حرف قابل عرضه‌ای در جهان بزنیم. وقتی همه این عوامل مهیا شود، جامعه به‌صورت خودجوش مسیر خود را پیدا و حرکت می‌کند و به راه می‌افتد؛ اما وقتی سیاست‌گذاران فرهنگی و هنری و اقتصادی کشور از این مسائل به‌شدت بی‌اطلاع‌اند و چیزی نمی‌دانند، قاعدتاً، صنایع پلاستیک برای آن‌ها ارزشمندتر خواهد شد و نخواهند توانست با قابلیت‌های موجود، خود را تطبیق دهند و طبیعتاً ما از جایگاه اصلی‌مان عقب می‌مانیم و نمی‌توانیم رتبه‌ای کسب کنیم.

راهکار شما در زمینه صادرات سرامیک چیست؟

قبل از اینکه به صادرات فکر کنیم، باید ابتدا بدانیم چه چیزی و با چه کیفیتی تولید کنیم که بتواند در بازار جهانی رقابت کند و با اقبال مواجه شود. قاعدتاً ویژگی‌های فرهنگی و ایرانی باید در تولید آثار گنجانده شود و اگر قرار باشد که ما آثاری مانند دیگر کشورها بسازیم، فایده‌ای ندارد؛ چون آن‌ها دارند کار خودشان را می‌کنند و نیازی به بازتولید ما ندارد. به‌عنوان کالای فرهنگی، باید امضای تاریخی خود را پای آثارمان بزنیم تا در بازار جهانی حرفی برای گفتن داشته باشیم. شرط اول طراحی و زیبایی‌شناسی است که باید روی آن کار شود و بحث طراحی و ایده‌پردازی بر پایه فرهنگ ایرانی مهم است. شرط دوم آن است که کیفیت تولید را مد نظر داشته باشیم که به دانش فنی برمی‌گردد و به آموزش و کیفیت نظام آموزشی. باید به تربیت استاد، هنرجویان زبده، مواد و یارانه‌هایی که حاکمیت در اختیار هنرمند قرار می‌دهد نیز توجه کنیم. هموارسازی راه برای هنرمندان از طریق شرکت در نمایشگاه‌ها و مشارکت در رویدادهای بین‌المللی از کارهای مهمی است که موجب پیشرفت خواهد شد.

پیشرفت هنرمندان ایرانی را در حوزه سرامیک چگونه می‌بینید؟

تاریخ تمدن ما پُر از شاهکارهای سرامیکی است و هم‌اکنون نیز ما جوانان بااستعدادی در این زمینه داریم که اگر امکانات و شرایط لازم را داشته باشند، می‌توانیم هنرمندان بی‌شماری در این زمینه به جهان معرفی کنیم. شیب توسعه این هنر در بیست سال اخیر به‌شدت صعودی بوده و سرعت رشد نیز زیاد بوده و تغییرات شگرفی در این زمینه صورت گرفته و هنرمندان فراوانی بروز و ظهور پیدا کرده‌اند که در سطح جهانی در حال فعالیت‌اند.

در زمینه آموزشی با چه مسائلی مواجهیم؟

در بسیاری از کشورها، مثل کره و چین، از دوران کودکی، با این هنر آشنا می‌شوند و آموزش می‌بینند؛ ولی در ایران، متأسفانه در زمینه آموزش، باید کارهای بسیاری صورت گیرد و سرامیک به‌عنوان رشته تخصصی وارد دوره‌های تحصیلی از هنرستان تا دانشگاه شود.

چه کشورهایی به سفال و سرامیک اهمیت بیشتری می‌دهند و فعالیت بیشتری در این حوزه دارند؟

کشورهایی مثل چین و ژاپن و کره را باید از سرآمدان حوزه سفال و سرامیک دانست و تقریباً همه کشورهای اروپایی دارای سرامیک و سفال‌اند و حتی برخی از این کشورها دارای هنرمندان شاخصی در این زمینه‌اند که نبوغ هنری دارند و در جهان مطرح‌اند. در امریکا هم سفال و سرامیک کار می‌شود؛ ولی نبوغ اصلی را می‌توان در آثار هنرمندان آسیایی دید.

از نظر شما که هنرمندی پُرسابقه‌اید، سفال و سرامیک چین چه ویژگی‌هایی دارد؟

درباره سفال چین، بهتر است کارشناس و هنرمندی چینی پاسخ بدهد؛ اما تا جایی که من می‌دانم، ویژگی‌های سفال چین درجه حرارت پخت بالا و بدن‌های سفت و بسیار شفاف و لعاب‌های کمال‌یافته است که البته خیلی از این‌ها به مواد اولیه و امکان پخت و قابلیت ماده برای پخت بالا برمی‌گردد؛ بنابراین چین، به‌طور طبیعی، از این موهبت برخوردار است که با مواد و متریالی دست‌وپنجه نرم کند که بتواند زیبایی‌های منحصربه‌فرد را خلق کند. به هر حال، چین هم، دقیقاً مانند ایران، مسائل و ویژگی‌های فرهنگی و زیبایی‌شناسی خاص خود را دارد و در هر حوزه جغرافیایی و فرهنگی، تنوعی در تکنیک و زیبایی‌شناسی و مفاهیم مورد علاقه خود دارد.

درباره مراودات تاریخی در زمینه سفال چین و ایران اطلاعاتی در دست هست؟

اطلاع چندانی در این باره ندارم و از لحاظ تاریخی، نمی‌دانم این مراودات از چه دوره‌ای شکل گرفت؛ اما گمان می‌کنم نقطه اوج آن در دوران صفویه بوده است که چینی‌ها، به حاکمان همه کشورهای جهان، از جمله ایران، آثار ابریشمی و اشیای سرامیکی، به‌عنوان محصولات فاخر، هدیه می‌دادند و به‌خصوص، از همین طریق و از راه تجارت، در زیبایی‌شناسی و تکنیک‌های یکدیگر تأثیر متقابل می‌گذاشتند؛ چون هر گونه مراودات اقتصادی و تجاری قطعاً به مرداودات فرهنگی و تغییر منجر خواهد شد. به‌عنوان مثال، در کتابی خواندم که ظروف «آبی‌سفید» چین حاصل رنگ آبی‌ای بوده که از کبالت یا لاجورد به وجود آمده و معدن آن در کاشان قرار داشته که از آن‌جا به چین رفته و هنرمندان چین برای نقاشی‌های زیرلعابی خود از این رنگ استفاده کردند و البته آن را به کمال رساندند و همین چینی‌های «آبی‌سفید» به ایران بازگشته و به‌عنوان پدیده جدید در بخشی از سفال‌ها و سرامیک‌های ما تأثیر گذاشته و در فرهنگ سفالینه ما آثاری پدید آمده که به‌اصطلاح «بدل چینی» نام دارد که تقلیدی از این‌گونه سفال‌هاست؛ اما با ارجاع به منبعی دیگر، اولین نقاشی‌های زیرلعابی را چینی‌ها از آثار ایرانی گرته‌برداری کردند.

دانش ساخت سرامیک در ایران و چین چه تفاوت‌ها و تشابهاتی دارد؟

درباره تکنیک، تقریباً کلیاتی وجود دارد که در تمامی سرامیست‌های جهان مشابه است؛ اما درباره ویژگی‌های آثار ما با چین یا دیگر کشورها، این سؤال پاسخی طولانی می‌طلبد؛ زیرا همان طور که در کشور ما، آثار هر هنرمند با هنرمند دیگر متفاوت است، در دیگر کشورها هم همین گونه است. اگر بخواهیم از تفاوت‌ها بگوییم، شاید همه چیز متفاوت باشد یا اگر از شباهت‌ها حرف بزنیم، باز هم تشابهات بسیاری وجود داشته باشد. به نظرم اینکه به دنبال تشابهات یا تفاوت‌ها بگردیم کار سخت و بیهوده‌ای است. استفاده از تکنیک‌های چرخ‌کاری، نقش‌ونگار، تراش، لعاب و دیگر قابلیت‌ها در میان سرامیست‌ها در تمام کشورهای جهان مشابه است؛ اما در کل آنچه تغییر می‌کند دمای پخت لازم و مواد و مصالح مورد استفاده است که امکان استفاده از قابلیت‌های گوناگون را به سرامیست می‌دهد و مواردی از این دست موجب تغییراتی در آثار هنری می‌شود؛ بنابراین آنچه در این حوزه روی می‌دهد، همان طور که قبلاً اشاره کردم، ناشی از برخوردهای فرهنگی با یک اثر هنری است. به‌عنوان مثال، اگر در کشوری صنعت چوب در کنار سفال و سرامیک مطرح و در حال ارتقا باشد و در کشور دیگر صنعت فلز این ویژگی را دارا باشد، به‌طور طبیعی، این دو صنعت در سفال و سرامیک تأثیر خواهند گذاشت و آثاری پدید می‌آید که ویژگی‌های خود را داراست. به‌علاوه، زیست انسانی، باورها، فرهنگ و آداب و سنن می‌تواند در این هنر اثرگذار باشد و آنچه به‌عنوان فرآورده سرامیک و سفال در هر کشوری است، به‌طور حتم، تفاوت‌ها و شباهات بسیاری ایجاد خواهد کرد.

ظروف سلادون چه ویژگی‌هایی دارند و چرا به این نام معروف‌اند؟

درست‌تر این است که یک هنرمند و متخصص این فن به آن پاسخ بدهد؛ اما به‌طورکلی، این نوع ظروف در دمای بالا و واکنش‌های تحت احیا قرار می‌گیرند و اکسید آهن موجود در آن‌ها احیا می‌شود و رنگ‌هایی از خاکستری تا سبز فیلی به دست می‌آورد. این ظروف محکم و شفاف‌اند و حالت مه‌آلود و خیال‌انگیز دارند و با تکنیک برجسته و تحت لعاب سلادون (در واقع، سلادون یک نوع لعاب است) ویژگی خاص بصری پیدا می‌کنند که کاملاً در آثار مشهود است و بیشتر از این، قاعدتاً هنرمندان و متخصصان چینی باید اظهار نظر کنند.

و حرف آخر؟

مسئولان این کشور باید توجه بیشتری به این حوزه از خود نشان بدهند و سواد لازم را هم داشته باشند و حتی اگر سواد این هنر را ندارند، باید از متخصصان این امر یاری بگیرند و مسائل مهم را پشت دیوار زمان محو و نابود نکنند. ممکن است هیچ گاه قابلیت بازیابی آن‌ها وجود نداشته باشد. امیدوارم به رویدادهایی مانند این رویداد، که الان شاهد آنیم، جدّی‌تر توجه شود؛ زیرا منشأ خیر و برکت و توسعه خواهد بود.