از مرقع هندوایرانی، یکی از نفیس‌ترین مرقعات و هم‌آفرینی‌های مشترک هنرمندان ایران و هند، در فرهنگستان هنر رونمایی شد.

به گزارش روابط‌عمومی فرهنگستان هنر، این فرهنگستان و پژوهشکده هنر آن، با همکاری مجموعه میراث جهانی کاخ گلستان یکی از نفیس‌ترین مرقعات مشترک هنرمندان ایران و هند را یک‌شنبه، 24 اردیبهشت 1402، رونمایی کردند.

در این مراسم، بهمن نامورمطلق، رئیس فرهنگستان هنر، مرتضی ادیب‌زاده، مدیرکل موزه‌های وزارت میراث فرهنگی، علی تقوی، رئیس پژوهشکده هنرِ فرهنگستان هنر، آفرین امامی، مدیر مجموعه میراث جهانی کاخ گلستان، استاد محمدحسن سمسار، محقق و پژوهشگر برجسته هنر، بالرام شوکلا، رایزن فرهنگی سفارت هند در ایران و امیرحسین ذکرگو، محقق مطالعات هند و ایران سخنرانی نموده و در پایان از کتاب مرقع هند و ایرانی رونمایی شد.

آثار اصیل، حافظه جمعی ما هستند

بهمن نامورمطلق، رئیس فرهنگستان هنر، سخنان خود را با خاطرنشان کردن بزرگداشت شاعر بی‌همتا، فردوسی کبیر، آغاز کرد و از دست‌اندرکاران انتشار نسخه ارزشمند و اثر ملی مرقع هند و ایرانی تشکر و قدردانی کرد.

وی در ادامه صحبت‌هایش از راه‌اندازی دبیرخانه دائمی مرقع‌شناسی در پژوهشکده هنر این فرهنگستان خبر داد و در این باره توضیح داد: اهمیت و چرایی انتشار این کتاب برای ما بر مبنای دو موضوع هویت و حکمت است. هویت ما در گرو این آثار است، اگر می‌خواهیم به عنوان جهان ایرانی، هندی و شرقی شناخته شویم و بگوییم، چه هویت زیبایی‌شناسی ارزشمندی داریم، لازمست کارهایی از این دست داشته باشیم. هویت ما در گرو ارتباط ما با گذشته و روابط بینامتنی ما است. اگر این ارتباط قطع شود، دیگر هویتی باقی نخواهد ماند. حافظه ما در آثار مکتوب است و این آثار موجب می‌شود که هویت خود را بازشناسی کنیم.

این پژوهشگر افزود: اگر شرق می‌خواهد هویت اصلی خود را پیدا کند، فرهنگ‌های بزرگی چون ایران، هند، چین و ژاپن باید به گذشتگان خود برگردند و آنها را احیا، بازسازی و به روز ترجمه کنند. بارنشر آثاری که از گذشتگان و پدرانمان باقی مانده‌ باعث می‌شود متن‌هایی که در موزه‌ها و پشت درهای بسته مانده‌ بودند، دوباره گشایی و صدادار شوند.

وی افزود: هنر هم‌آفرینی بینافرهنگی یعنی چندین نفر با هم کار کنند و اثری بیافرینند و این کار اوج همکاری است. آفرینش از ضمیر ناخودآگاه انسان به وجود می‌آید و عمیق‌ترین کاری ست که هر فرد می‌تواند انجام دهد. دو فردی که با هم کاری انجام می‌دهند، در ضمیر ناخودآگاه و عمیق‌ترین بخش وجودشان، با هم مرتبطند.  اگر این هم‌آفرینی بینافرهنگی باشد، درجه والاتری هم دارد. وقتی یک نفر اثری را خلق می‌کند، ضمیر ناخودآگاه شخصی خود را به کار انداخته است. وقتی دو نفر با هم اثری را خلق می‌کنند به ضمیر ناخودآگاه جمعی و پیوندی می‌رسند. زمانی می‌توانیم هم‌آفرینی بینافرهنگی انجام دهیم که یک اندیشه و روح پیوندی داشته باشیم و تا زمانی که هایبرید نشویم، نمی‌توانیم کارهای مشترک و واقعی انجام دهیم. باید ارتباط بین هنرمندانمان را آنقدر زیاد کنیم تا آماده شوند همکاری هم‌آفرینی فرهنگی انجام دهند.

وی افزود: مرقع حاصل اندیشه پیوندی است. کسی که از فرهنگ‌های مختلف این‌ آثار را جمع کرده و پیوند می‌دهد، خود باید روح پیوندی داشته باشد.

وی از نامه‌ای که به رئیس فرهنگستان هنر هند ارسال شده یاد کرد و افزود: در این نامه، خواستار همکاری بیشتر میان دو فرهنگ و هم‌ آفرینی هنرمندان امروز ایران و هند شدم. این کار باعث می‌شود دل‌ها و ملت‌ها هم به نزدیک شوند و این نزدیکی چیزی ست سیاستمداران هم نمی‌توانند در این چنین سطح عمیقی برقرار کنند.

برگزاری همایش مرقع‌شناسی در تاریخ هنر ایران

علی تقوی، رئیس پژوهشکده هنر، در این مراسم ضمن پاسداشت روز زبان فارسی و بزرگداشت حکیم فردوسی گفت: سنت مرقع‌سازی در سده‌های گذشته، نقش و اهمیتی مهم در شکل‌گیری پاره‌ای از مناسبات هنری ملت‌ها داشته‌ و در اثر ممارست و تلاش هنرمندان نامی، اکنون مرقعات نفیس متعددی در گنجینه‌های ایران و دیگر کشورها حفظ و نگهداری می‌شود.

وی افزود: فرهنگستان هنر نیز با توجه به اهمیت بازنشر متون هنری کهن و در ادامة تجربیات موفق خود در انتشار متونی چون شاهنامه شاه‌طمهاسبی، خمسه‌نظامی، مثنوی مولوی، دیوان حافظ و روضه‌الانوار خواجوی کرمانی، از سال 1400، مرقعات را در دو ساحت در کانون توجه خود قرار داد و از سویی، پژوهشکده هنر فرهنگستان مأموریت یافت تا نسبت به تشکیل دبیرخانه و شورای علمی همایش مرقع‌شناسی در تاریخ هنر ایران اقدام نماید. دبیرخانه این همایش، تاکنون مقالات پژوهشی متعددی دریافت کرده که پس از تأیید شورای علمی در مجموعه مقالات همایش منتشر خواهد شد. همچنین در این زمینه، تألیف و ترجمه چند کتاب نیز در دستور کار قرار گرفته و بنا به برنامه‌ریزی‌های صورت‌گرفته، این همایش در دی‌ماه امسال برگزار خواهد شد. البته در ذیل این همایش، پیش‌همایشی هم تدارک دیده شده که در ماه‌های آینده برگزار می‌شود. همجنین بازنشر نزدیک به دَه مرقع نفیس در دستور کار انتشارات فرهنگستان قرار دارد که مرقع هندوایرانی، نخستینْ مرقع از این مرقعات است که با همکاری مجموعه کاخ گلستان منتشر شد و مرقع منحصربه‌فرد و کم‌نظیر گلشن نیز امسال منتشر خواهد شد.

یافتن کاتبان مرقع ایران وهند از ضروریات پژوهش هنر است

در ادامه این مراسم محمدحسن سمسار، باستان شناس، پژوهشگر و محقق برجسته هنر ایرانی به ایراد سخن پرداخت و گفت: آنچه که می‌توانم راجع این اثر بگویم، این است که چاپ این مرقع، کار بسیار مفید و موثری بوده است. پژوهش در خصوص این مرقع تازه شروع شده است هرچند پیشگام این کار، پژوهشی مفصل در سال ۱۹۳۰ بوده است که درباره این مرقع به چاپ رسیده بود که برای روزگار خودش یکی از بهترین پژوهش‌ها بوده است.

وی ادامه داد: توصیه من به عنوان یک کوشنده هنر ایرانی و آثار هنری به کسانی که در این خصوص کار می‌کنند و سعی می‌کنند اطلاعات جدیدی راجع به مرقع به چاپ برساند، توجه ویژه به وزن نوشتار و خوشنویسی مرقع و جستجو درباره زمان و مکان و کاتبان و هنرمندانی است که در تولید اثر هنری خدمت کرده‌اند است. این اثر بایستی متعلق به قرن ۱۱ قمری باشد و قطعاً کاتبش، از خوشنویسان ایرانی است که از ایران به هند مهاجرت کرده و یافتن کاتب آن می‌تواند یکی از پژوهش‌های پیش رو باشد. امیدوارم فرهنگستان در خدمتی که آغاز کرده، تداوم داشته باشد و شاهد در دسترس قرار گرفتن نمونه کارهای هنری پر ارزش دیگر ایرانی باشیم.

ارتباط فرهنگی و مکتب میان ایران و هند مثال‌زدنی ست

آفرین امامی؛ مدیر مجموعة میراث جهانی کاخ گلستان، با ذکر اینکه مجموعه میراث جهانی کاخ گلستان مجموعه‌ای است  که از چهار قرن پیش ساخته شده و بیشترین استفاده از آن در دوران قاجار بوده که محل اقامت پادشاهان آن دوره بوده و آثار نفیسی از آن دوره برای ما به جا مانده است.

امامی در همین زمینه افزود: در مجموعه میراث جهانی کاخ گلستان مخازن بسیار حائز اهمیتی وجود دارد. که از جمله مخزن اسناد تاریخی، مخزن آلبوم خانه و عکس تاریخی قاجار، و مجموعه نسخ خطی کاخ گلستان که بیش از سه هزار نسخه خطی را در خود جای داده است.

وی ادامه داد: از مجموعه قطعات نفیسی که در کاخ گلستان نگهداری می‌شود، ۸۲ قطعه مربوط خط و ۱۹۰ قطعه مربوط به نقاشی و مرقع ایران و هند از جمله این آثار است که نمایانگر ارتباط فرهنگی و هنری هند و ایران است. رابطه فرهنگی هنری هند و ایران بسیار قوی است زمانی که گورکانیان بر ایران حکومت ‌می‌کردند، مهاجرانی از هر دو طرف از هند به ایران و از ایران به هند رفت و آمد داشتند و این ارتباط روز به روز بیشتر قوام گرفت و موجب ایجاد مکتب هنری مهمی شد که مرقع هند و ایران را از آن مکتب داریم. این ارتباط به‌گونه‌ای است که موانع سیاسی و اجتماعی هم نتوانست آن را بهم زند و آثار نفیس خوشنویسی، نقاشی و نگارگری حاصل این ارتباط ارزشمند است. این آثار گرانبها در کاخ موزه گلستان نگهداری می‌شود و در دسترس پژوهشگران و علاقمندان است.

مرقع هند و ایرانی سند ارزشمند روابط فرهنگی و هنری دو تمدن شرق

سخنران بعدی مراسم آقای بالرام شوکلا، رایزن فرهنگی سفارت هند در تهران بود که در سخنانی به زبان فارسی ضمن تشکر از فرهنگستان هنر و مجموعه میراث جهانی کاخ گلستان به خاطر انتشار این کتاب مهم و ازرشمند، با ابزار خرسندی و خوشحالی از حضور در این مراسم گفت: انتشار مرقع هند و ایرانی در تاریخ فرهنگی هند و ایران رویداد مهم و مظهر همکاری چند قرن قبل هنرمندان هندی و ایرانی است.

او افزود: هند از قدیم مظهر ادبیات و هنر بوده است. هنر نقاشی هم قدمت زیادی در هند دارد که نقاشی‌های باستانی درون غارها و معابد هند مؤید این موضوع است. اسناد تاریخی مربوط به قرن چهارم و پنجم میلادی نشان می‌دهد که هنر نقاشی در هند باستان تکامل یافته بود و هنر با پیوند خوردن با سبک نقاشی ایرانی نیروی محرکه جدیدی یافته است و هنر ایرانی نیز بعد از رسیدن به هندوستان رنگین‌تر شده است.

رایزن فرهنگی سفارت هند در تهران، مرقع هند و ایرانی را یکی از اسناد ارزشمند روابط فرهنگی و هنری دو تمدن شرق دانست و گفت: این اثر ما را به یاد دوران بزرگی از همکاری و آفرینش مشترک بین هنرمندان هندی و ایرانی می‌اندازد. این مرقع حاصل تلاش هنرمندان بزرگی است و خوشحالم که این اثر از اساتید بزرگ برای نخستین بار در ایران منتشر شد و مطمئن هستم این کتاب سند ارزشمند و بزرگی برای صاحب‌نظران و پژوهش‌گران خواهد بود. مجدداً از کسانی که در انتشار این اثر نقشی داشتند تشکر می‌کنم و منتظر انتشار آثاری از این دست همچون مرقع گلشن هستم.

اشتراکات و مناسبات تاریخی و فرهنگی عمیقی در گذشته ایران هند وجود دارد

در ادامه مرتضی ادیب‌زاده، مدیرکل موزه‌های وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی به ایراد سخنرانی پرداخت.

او گفت: از زمانی که هجمه‌های تاریخی در ایران شروع شد از دوران مغول که بیشترین آسیب‌ها و هجمه‌ها را داشتیم تا دوران تیمور و نابودی شهرها و اتفاقات تلخ تاریخی که روی داد، برخی دلسوزانه اقدام به جمع‌آوری قطعه‌های ارزشمند از آثار نفیس ایرانی کردند که شاید هدف اولیه آنان جمع‌کردن مرقعات و حفاظت از آنها بود و با رویکرد مراقبتی در صدد حفظ آثار برای کشور بودند. بعدها پرچمدارانی چون کمال‌الدین بهزاد با خلق تک‌نگاری‌ها، زمینه رواج شیوه مرقعات را به عنوان یک سبک جمع‌آوری آثار هنری و ارائه آثار پایه‌گذای کردند.

ادیب‌زاده با بیان اینکه اشتراکات و مناسبات تاریخی و فرهنگی عمیقی در گذشته هر دو کشور وجود دارد گفت: در قرن یازدهم شاهد رویدادهای متفاوتی در روابط سیاسی و اجتماعی ایران و شبه قاره هند هستیم. مهاجرت خوشنویسان و اساتید و هنرمندان در این دوره سبب شد اساتید به‌نام و شاگردان درجه یک آنها وارد حوزه‌ای شوند که منجر به خلق شاهکارهای هنری ارزشمندی شود. البته ممکن است نسخه‌هایی از ایران به آنجا رفته باشد که الان در قالب مرقعاتی برخی از آنها را مجدد در اختیار داریم که با آمیزه‌ای از هنرِ هند، دارای غنای فرهنگی خاصی شده‌اند.

او افزود: هنرمندان آن دوره مانند کسانی که پیشتر به سمرقند کوچانده شدند یا به دلخواه مهاجرت کردند، در هند اهلیتی از حاکمان و سلاطین زمان خودشان دیدند که دست به خلق چنین آثار فاخری زدند.

مدیرکل موزه‌های وزارت میراث فرهنگی، موزه‌ها را دارای گنجینه عظیمی از نسخ خطی و آثار تذهیب و  نگارگری دانست و بیان کرد: مفتخریم که اعلام آمادگی کنیم در موزه‌های تحت پوشش وزارت میراث فرهنگی و موزه‌هایی که با ما تفاهم‌نامه دارند، گنجینه های نفیسی که در دست داریم را در اختیار پژوهشگران قرار دهیم و بهترین وشایسته‌ترین و درست‌ترین کار چاپ و نشر آنهاست تا بازنمایی داشته باشیم از این مرقعات و مجدد برگردیم به عصر قدرشناسی.

وی گفت: وجود مرقعات نتیجه قدرشناسی آثار فاخر در آن دوران بوده است و تلاش همکاران ما در مجموعة میراث جهانی کاخ گلستان و همکاری فرهنگستان هنر در چاپ نفیس و بازنشر اینگونه آثار نیز نوعی قدرشناسی است. امیدوارم این تلاش‌ها ادامه داشته باشد و در آینده بتوانیم این برگ‌های زرین دیگری را به دنیا نشان دهیم.

بازنشر و چاپ نسخه‌های نفیس فرهنگستان هنر را با کیفیت‌تر از کتاب‌های موزه‌های بزرگ دنیا دیدم

سپس امیرحسین ذکرگو، هنرمند، تاریخ‌ نگار و هندشناسِ ایرانی، در جایگاه قرار گرفت و در سخنان کوتاهی چاپ مرقع را کار خیلی مهمی دانست و گفت: در دوره‌ای که اقتصاد سیر نزولی پیدا می‌کند، حفظ کیفیت چاپ خیلی سخت است و من قدردان فرهنگستان هنر هستم که در این شرایط کارهای فاخری با این سطح کیفیت تولید می‌کند. بنده وقتی برخی از این کارها مانند شاهنامه ‌شاه‌طهماسب را با چاپ های معادل در موزه‌های بزرگ دنیا مقایسه کردم کیفیت کار فرهنگستان را برتر دیدم.

ایشان این مرقع را میراث زنده معرفی کرد و در توضیح آن گفت: در موضوع میراث کهن، مبحثی به نام میراث ناملموس مطرح می‌شود که آن را میراث زنده هم می‌گویند و میراثی است که مردم هنوز با آن زندگی می‌کنند و تفاوتش با میراث فرهنگی در این است که در میراث فرهنگی یعنی آثاری هستند که از پیکره و جان خودشون تهی شدند و الان وجود دارند و جنازه آنها را حفظ کرده‌ایم ولی وقتی امروز هنوز این مرقع زیبا را قدر می‌دانیم و راجع به آن صحبت می‌کنیم یعنی هنوز زنده است و تبدیل به پدیده کهن نشده که فراموش شده باشد و نگاه باستان‌شناسی به آن داشته باشیم.

نویسنده مجموعه کتاب‌های هنر شرق از تجربه اقامت خود در هند گفت: بنده ده سال در هند زندگی کردم و واقعاً متحول شدم و صادقانه می‌گویم وقتی در هند بودم هیچ وقت فکر نکردم خارج از وطنم هستم و اصلاً احساس غربت نکردم.

ذکرگو در پایان ابراز امیدواری کرد مرقع گلشن نیز به همین کیفیت چاپ شود و این اولین گام خوب این حوزه است و امیدوارم آینده خوبی برای پژوهش‌های هند وایرانی باشد.

در این برنامه، استاد احمد وطن خواه، نوازنده قیچک و استاد گل محمد بلوچی، خواننده و نوازنده تنبورک و با همراهی عبدالواحد پرکی تنبورک نواز به اجرای موسیقی پرداخته و در انتهای مراسم از آنان تجلیل شد.

همچنین از یک عمر فعالیت پژوهشی و هنری استاد محمدحسن سمسار و امیرحسین ذکرگو ارج تجلیل شد و ایشان مورد تقدیر قرار گرفتند.

در بخش دوم و سخنرانی‌های علمی این مراسم نیز، فیلم سخنرانی نزهت کظمی، استاد تاریخ هنر دانشگاه دهلی، پخش شد و پروفسور چاندرا شکر، رئیس دپارتمان فارسی دانشگاه دهلی نیز به سخنرانی پیرامون مراودات فرهنگی ایران و هند پرداخت. در ادامه این مراسم سیدمهدی حسینی، عضو پیوسته فرهنگستان هنر با موضوع «نقش "ت" در شکل‌گیری مرقعات»، علیرضا هاشمی‌نژاد با موضوع «بررسی خوش‌نویسی در مرقع هندوایرانی»، فریبا افکاری با موضوع «مرقع هندوایرانی و ارزش‌های نسخه‌شناسی آن» و کفایت کوشا با موضوع «بررسی مرقع هندوایرانی» به سخنرانی پرداختند که فایل صوتی آنها به زودی ذیل همین گزارش منتشر می‌شود.